De leesclub (plus 1 belangstellende) besprak 5 maart ‘Het Smelt’ van [wiki]Lize Spit[/wiki]. De hoofdpersoon van het boek is erg betrokken bij het oplossen van een ijzig raadsel. Het raadsel voor ons – dat wij niet wisten op te lossen – was dat dit boek zo populair is geworden en dat de meeste recensenten en lezers dit boek een groot literair meesterwerk vinden.

De jonge vrouw Eva krijgt een brief met een uitnodiging van Pim, een van haar twee kameraadjes van de lagere school. Dat brengt Eva tot het vertellen van haar traumatische belevenissen in de zomer van 2002, als 14-jarig meisje, nu 12 jaar geleden. Eva wisselt haar beschrijvingen van 2002 af met vertellingen over haar lagere schooltijd en met vertellen van wat ze nu ziet en denkt terwijl ze op weg is gegaan om gevolg te geven aan de uitnodigingen en om, zoals geleidelijk duidelijk wordt, wraak te nemen over wat er twaalf jaar geleden gebeurde. Langzaam aan leren wij Eva en haar geschiedenis kennen. Zij groeide op in een klein, achterlijk Vlaams dorp, een en al misère. Eva was eenzaam, haar ouders waren alcohol verslaafd, haar zusje Tessa is verstandelijk gehandicapt, zij leed aan een steeds erger wordende dwangneurose, haar broer Jolan trok er zoveel mogelijk tussen uit naar buiten. Eva wilde graag bij de meisjes horen maar zij werd afgestoten, het lukte haar niet om vriendinnen te maken. Dat lukte ook niet in haar latere leven. In het dorp waren er voor haar alleen Pim en Laurens, dat waren met Eva de enigen die in 1988 in het dorp zijn geboren. Zij werden daarom op de lagere school met z’n drieën steeds als een bijzetklas binnen een andere klas geplaatst.

In 2002 is de vriendschap met Pim en Laurens grotendeels voorbij. Maar toch blijft Eva in de zomervakantie met de jongens optrekken. Zij domineren Eva en maken gebruik van haar om hen te helpen bij het strippoker dat ze spelen met het ene na het andere meisje van het dorp. Na een paar weken gaat het mis. Elisa een ex-vriendin van Eva en het mooiste meisje van het dorp, wint. Zij weet de oplossing van het raadsel, dat was haar eerder door Eva verteld. Zij mag haar slipje aanhouden en nu mag zij bepalen wat er verder gaat gebeuren. Woede, teleurstelling en opwinding bij de jongens. Elisa moedigt de jongens aan en stimuleert de opwinding. Eva wordt het slachtoffer. Zij moet zichzelf ontmaagden met de steel van een schop in haar vagina. Daarna wordt ze door de jongens bloederig vaginaal en anaal verkracht met een stuk tuingereedschap en behangerslijm als glijmiddel.

De verkrachtingsscene is zo gruwelijk beschreven dat je haast niet kunt doorlezen. Menselijke interacties en menselijke relaties bijna allemaal eendimensionaal, ongenuanceerd negatief. De schrijfster lijkt een karikaturaal, verwrongen beeld van de werkelijkheid te willen geven. Eva’s ouders zijn niet in staat voor hun kinderen te zorgen, ze zijn voortdurend dronken, de vader demonstreert zijn zelfmoordneigingen, de ouders kopen voortdurend nuttige spullen bij Aldi maar komen er nooit toe die te gebruiken. Het gezin van Pim is ook disfunctioneel, zijn oudere broer pleegt zelfmoord in een beerput, na alle emotie “ploft zijn moeder een spade in een hoogzwangere koe”. Pim is de leider van het drietal. Hij deugt niet, dat zien we aan het begin van het boek al aan de kwaadaardige activiteiten die hij verzint. Zo weet Pim Laurens er toe te brengen zijn arm in het achterste van een koe te steken op zoek naar een pingpongbal. Het dorp is een en al achterlijkheid. De “mensen met wie je goed opschiet zijn doorgaans de mensen die je later in de rug schieten”.

Personages zijn niet erg uitgewerkt. We zien alles door de ogen van de (betrouwbare) verteller Eva. Daardoor blijft bijvoorbeeld voor ons onbekend hoe Pim en Laurens de verkrachtingsscene hebben verwerkt. Ook Eva blijft een nogal vlak personage. We zien dat ze goed waarneemt en begrijpt wat er aan de hand is. Pim kondigt zijn plannen aan “op de toon waarmee hij al zijn ideeën aankondigde die uiteindelijk slecht zouden aflopen”. Eva reageert meestal passief. We horen dat ze al vroeg somber was maar haar psyche blijft grotendeels een gesloten boek.

Spit schrijft geen mooie zinnen. Soms haperen de zinnen al merk je dat niet altijd omdat het verhaal vlot leest. De plot zit goed in elkaar, geleidelijk wordt de spanning opgebouwd, geleidelijk begrijpen we beter wat er zich afspeelt, we voelen dat het slecht gaat aflopen. Het begin van het boek wijst al naar het eind zonder dat we dat in de gaten hebben.

Om het boek beter te begrijpen keken wij ook naar wat de schrijfster zelf in interviews over het boek zegt. De interviews maken een stuk duidelijker vanuit welke achtergrond Spit schrijft. Een paar punten vallen op:

1. Al vroeg in haar leven wist Spit dat ze schrijfster wilde worden. De opleiding die ze koos was echter niet letterkunde maar scenarioschrijven aan een hogeschool voor media en theater. Ook nu kijkt ze meer films dan dat ze leest. Bekende en beroemde Belgische schrijvers heeft ze niet of nauwelijks gelezen. Haar schrijven is filmisch, gericht op waarnemen. Ze haalt James Wood aan: ‘Literatuur zorgt ervoor dat we het leven beter opmerken.’ Dat vindt ze een mooie insteek. “Er zitten in mijn roman geen grootste opvattingen over het leven of de literatuur.”
2. Spit gaat uit van de werkelijkheid maar voegt daar fictie aan toe. Het lijkt dat ze daarbij de werkelijkheid meestal naar het negatieve verandert. Bovenmeer, het dorp in het boek, is een ellendig dorp om te wonen. Viersel, waar Spit opgroeide, had ook problemen, maar het “was een fijne plek om op te groeien” en “de duizenden mooie herinneringen aan mijn geboortedorp zijn voor dit boek gewoon niet relevant”. Spit ging naar een boerderij om te leren hoe het daar toeging. In het boek “zette ze daar een filter op”, ze liet het positieve weg en maakte er “een zwarte vlek” van.
3. Een zekere mate van overschrijding en van normen en het creëren van horror lijkt te horen bij haar manier van schrijven. Over de verkrachtingsscene zegt Spit ”mijn redacteur heeft zelfs toegegeven dat hij het boek tijdens die bladzijden heeft moeten wegleggen, en zich de vraag stelde of ze dit wel konden uitgeven. Terwijl ik net vond dat ik nog niet ver genoeg was gegaan. Nu, ik ben heel klinisch en nuchter in die dingen, ik kan daar heel afstandelijk over schrijven. Maar dat ik zo hard durfde schrijven, was wél een bevestiging: ik besefte toen dat ik goed bezig was, omdat ik alles op het spel zette.” (Horror is de benaming voor een genre van verhalen waarbij het de bedoeling is de lezer of de toeschouwer als vorm van amusement angst aan te jagen.)
4. Spit maakt een onderscheid tussen de mens Lize Spit en de schrijfster Lize Spit. De mens Lize Spit is empathisch en “als mens ben ik nogal preuts en ga ik mij gauw schamen”. Als mens dacht ze bij het schrijven wel eens “Nee Lize dat kun je echt niet maken”. Als ze schrijft “is alle schaamte en preutsheid weg” dan “ga ik chirurgisch te werk, vermijd ik dat emoties in de weg komen te zitten”. Als bij het schrijven die emoties toch komen dan dwingt ze zichzelf terug in de afstandelijke modus. De verbinding tussen mens en schrijfster lijkt te zijn dat ze “altijd al in de overtuiging leefde dat ze op die manier van ellende iets moois kon maken”.

In een samenleving bestaan altijd meer of minder aanvaarde normen en Spit lijkt te zoeken naar overschrijding van de normen. Normen veranderen van generatie naar generatie. Wij hebben geen moeite meer met [wiki base=”EN”]Lady Chatterley’s Lover[/wiki], maar het boek was tot 1960 in Engeland verboden. [wiki title=”James Joyce” base=”EN”]James Joyce’s[/wiki] Ulysses werd in 1922 direct verboden in de USA (“sexual titillation”, “blashphemous” en “it brought to the surface coarse thoughts and desires that usually were repressed”).

Een opvallende hedendaagse verandering van een norm is de toenemende acceptatie van pornografie. Google gaf bij ‘porno’ als resultaat bovenaan artikelen als “How to: samen porno kijken – V!VA – Stoer, sprankelend, sexy – Viva”, “18 weetjes over vrouwen die porno kijken – Panorama”, “Mannen kijken nog steeds meer porno, maar vrouwen rukken op – Linda” en “Wist jij namelijk dat de VPRO binnenkort een pornofilm gaat maken op NPO 3?”. Ziggo biedt, als je dat wil, een set erotische films aan als deel van het standaardpakket. De populariteit van Fifty Shades of Grey is ook een voorbeeld.

Als pornografie meer acceptabel wordt, dan wordt in de literatuur misschien ook de beschrijving van seksuele perversiteiten gemakkelijker en meer gewaardeerd?

De NRC lezers kozen Het Smelt als boek van het jaar 2016. Bijna alle recensenten vonden het boek goed, vaak buitengewoon goed, 5 sterren is geen uitzondering. Helaas gaven de recensenten weinig of geen argumenten om hun mening te ondersteunen. Eén van de weinige recensenten met een negatief, goed onderbouwd oordeel was de recensent van de Gids. Die vond dat de plot foutloos was maar oordeelde negatief over veel andere literaire kenmerken. Hij eindigde met de vraag: hoe kan, mag of zal een roman de lezer ‘bij de strot’ grijpen?

We waren het op veel punten met de recensent van de Gids eens. De plot is goed maar verder vonden wij het boek geen literair meesterwerk. Wij zagen niet dat van alle ellende toch “iets moois” is gemaakt. De beeldend beschreven, beestachtige wijze waarop de 14-jarige Eva door haar vrienden wordt verkracht vonden wij onaangenaam om te lezen.